Sünnet'in anlaşılması üzerine söyleşi

Prof. Dr. Mehmed Said Hatiboğlu

Prof. Dr. Mehmed Said Hatiboğlu 25 Eylül 1933'de Burdur'da doğdu. Bu şehrin sayılı Ulemasından Hatib Hoca lakabıyla maruf babasının 1945'te vefatı üzerine, o zaman okumakta olduğu Er­kek Sanat Okulu'nun 2. sınıfından ayrıldı, ilahiyat tahsili yapmak gâyesiyle Orta l'e kaydoldu. 1957-1958'de İlahiyat Fakültesini bitirdi. 1959 başlarında, Prof. Tayyib OKİÇ'in yönetiminde Hadis Kürsüsünde asistan adaylığına başladı. 23 Haziran 1962'de doktorasını verdi, 1965-1966 yıllarında 15 ay Paris'te ilmi çalışmalarda bulundu. 17 Kasım 1967'de doçent oldu. 1978'de, "İslam'da İlk Siyasi Kavmiyetçilik HİLAFETİN KUREYŞLİLİĞİ" isimli takdim teziyle Profesörlüğe yükseltildi.

 

İKTİBAS: Sayın Hatiboğlu!. Günümüzde birbirinden farklı nedenlerle başlayan ve İslam'ı yeniden öğrenme hareketinin ilk ve önemli adımları sayabileceğimiz ge­niş bir tabana yayılı fakat düzensiz ve yöntemsiz ba­zı çalışmalar vardır. Müslümanların İslam'a -Resulullah'ın elçiliğini yaptığı İslam'a- dönüşlerinde karşıla­rına çıkacak derinlikli ve önemli kavramları incele­yerek konuşmamıza başlarsak doğru olur sanırız. 2. Sünnet'in 'anlaşılmış' hali ile 'anlaşılması ge­reken' hali gibi bir ayırım. 3. Bu durumun çözümüne nasıl başlayabileceğiz. Bu noktadaki farklı anlayışların önünü nasıl alaca­ğız?

 

M. HATİBOĞLU: Müslüman olarak hepimizin kü­çüklüğümüzden beri bildiğimiz husus, İslam'ın kay­nakları deyince kitap, sünnet, icma-i ümmet, kıyas-ı fukaha gibi dört tane kaynaktır. Kitap deyince Kur'an-ı Kerim, sünnet deyince de Kur'an-ı Kerim'i insanlığa tanıtmış olan ve onun ilk tatbikçisi duru­munda olan Resulullah'ın her türlü harekatı anlaşıl­mış(2). Bu harekatın din olarak değeri meselesi üzerinde asırlar boyu çeşitli görüşler ileri sürülmüş. Kimi alimler Resullullah'ın her söylediğini Kur'an-ı Kerim seviyesinde mütalaa etmişler ve burada hiçbir ayrıma gitmedikleri zaman da bazı noktalarda için­den çıkılamayacak neticelere vasıl olmuşlardır(3). Elimizde değişmez olarak mevcut bir kitabımız var "Kur'an-ı Kerim", elhamdülillah. Allah bunun muhafazasını garanti ettiği için ki müslümanlar bile bozamamış diyelim, gavurlar şöyle dursun. Fakat bu sabit kaynağın dışında İslam'ın kaynağı olarak gösterilen sünnet malzemesi aynı garantiye sahip ol­mamış olduğu için bize muhtelif tefsirlerle, muhte­lif geliş farklılıkları ile intikal etmiş -bildiğiniz üze­re sünnet Resulullah'ın zamanında bugün elimizde bulunan kaynakları ile tesbit edilmiş değil, daha sonraki asırların mahsulü. Bilhassa birinci asrın so­nundan itibaren kitaplaşmaya başlamış-. Benim vasıl olduğum netice bu oldu? Önce dedim acaba Cenab-ı Hak Peygamberine din sahasında ne gibi bir otorite vermiş, yetki vermiş, salahiyet vermiş. Bunu kendi kitabından tesbit etmek gerekir herşeyden önce. Çünkü bize usul kitaplarımız ki birinci asrın sonunda yetişmiş, yaşamış müctehidler başladı bunu tedvin etmeye ve mesela usul ilminin ilk müdevvinlerinden olan İmam-ı Şafii'nin yazmış oldukları Risale isimli kitapları elimizde mevcuttur. İmam-ı Şafii bildiğiniz gibi İmam-ı Azam'ın vefat ettiği sene doğmuş. 150 hicri senede. 304 Hicri'de de vefat etmiştir. Yani ikinci asrın imamıdır. İlk usul kitaplarını hemen he­men ona borçluyuz. Orada Resulullah'ın dindeki salahiyeti sahasında yazılmış olan fikirler, verilmiş olan fikirler bazen bizim acizane anlayışımıza uymuyor. Mesela sünnetin kaynağı nedir diye Kur'an-ı Kerim'den bir delil bulmaya kalktığında İmam-ı Şafii "Hik­met" kelimesi üzerine eğiliyor. Hikmet'in geçtiği yerlerde Cenab-ı Hak burada sünneti kastetmiştir. Halbuki Hikmet'in geçtiği o ayet-i kerimeleri bizzat Kur'an-ı Kerim'den tetkik ettiğimizde hiç öyle bir manası olmayan pek çok ayet var. Bizzat Allah kita­bı ve hikmeti vahyetti şeklinde ibareler var. Kur'an-ı Kerim'de bunu okuyup duruyor iken Sünnet'in de - Peygamberimizin her konuşmasının da- birer vahiy mahsulü olduğunu söylemek mümkün değil. Onun için ben bizzat Kur'an-ı Kerim'e eğilerek Resulullah'ın bu mevkiini tayin etmeye elzem addettim kendi başıma. Başka yöntem yok, değil mi? Resulullah’ın ne görevi olduğu Kur'an'dan anlaşılır, başka nereden ve nasıl anlaşılabilir? Elimizde tabiatiyle Kur'an sevi­yesinde sabit kaynak olmadığı için ilk tercihimiz o olmak icab eder. Şimdi bizim Resulullah ile ilgili olarak beyan edilmiş ayetleri alimlerimizin tefsir ediş şekliyle benim acizane tefsir edişim arasında farklar müşahade ediyorum ben. Mesela "Peygamber size ne emretti ise yapın, neden nehyetti ise kaçının" ayetini her sahada teşmil eder şekilde tefsir ederler. Yani Peygamberimiz her saha­da ne buyurdu ise onu yapacaksın, neden nehyetti ise ondan çekineceksin. Böyle olunca emirlerinin ve nehiylerinin mutlak doğruluğu bahis konusudur. Amma ayetin nüzul oluş sebebi ile mütalaa ettiğiniz zaman, hiçbir zaman böyle bir mana çıkmıyor. Orada bahis konusu olan şey elde edilmiş olan ganimetler üzerinde Resulullah o tevziatı nasıl yaptıysa (O Huneyn gününde) onu kabul edeceksin. Yani neyi verdi ise o ganimetlerden, onu kabul edeceksin, artık itiraz etmek söz konusu değil. (Adamın birisi diyor sen adil değilsin diye, onun üzerine Peygamber "Ben de mi adil değilim be adam, ben adil olmazsam kim olur?", bu adilliğin de bir noktada durması lazım) Bu tip ayetlerde kastedilen husus, Resulullah'ın si­yasi otoritesi , devlet adamlığı yetkisi oluyor. Bir kimsenin elinde tevzi salahiyeti varsa o tevziini iste­diği gibi yapar, keyfine göre değil taibatıyla. Yani ölçülerine göre, İslami, Kur'an-i ölçülerine göre yapacaktır, fakat bu yapılmış olan tevziatta itiraz söz konusu olamaz. Bunu kastediyor o ayet-i keri­me de. Yoksa Resulullah'ın her söylediğinin mutlak doğruluğunu değil. Eğer böyle olsaydı yani Resu­lullah'ın her söylediği mutlak manada hakikat olsay­dı bizzat Resulullah Cenab-ı Hak tarafından bazı mevzularda muhasebe mevzuu yapılmazdı. Yani Cenab-ı Hak Resulullah'ın pek mahdut hareketlerin­de onu ayıplamışlardır. Kur'an-ı Kerim'de bunun misalleri var. Her hareketi, her sözü, her fiili doğru olan bir peygamberin ayıplanması söz konusu ola­bilir mi? Mantığa ters düşer.

İKTİBAS: O zaman, Allah kendi vahyettiğini kendi kınıyor ki bu imkansız bir durumdur.

 

M. HATİBOĞLU: Bütün bu Resulullah'ın dindeki yeri, İslam'daki mevki meselesini inceliyorken Kur'­an-ı Kerim'de Resulullah hakkında veya onun otori­tesi, salahiyeti mevzuunda nazil olmuş bütün ayetle­ri nüzul sırasına göre yani kronoljik-tarihi perspektif içerisinde mütalaa etmek mutlak zarurettir. Bunun dışında bu otoriteyi tesbit edebilmek mümkün değil­dir. Hakikaten insan içinden çıkamaz. Bu tarihi sıra içinde mütalaa ettiğiniz zaman hadiseler ortaya çıkı­yor. Biz mücerret manada Resulullah'ın dindeki ye­rini gösteriyor iken, mesela, ayet-i kerimeyi hemen söyleriz. Ne deriz? Cenab-ı Hak ne buyuruyor; mealen: "O kendisinden, hevasından konuşmaz, -geniş zaman sigasiyle- bütün konuştukları Allah'tan vahiy­dir". Bildiğiniz üzere Arapça'da muzari sigası bizim Türkçe'deki zenginliğe sahip değildir. Yani bizim Türkçe'deki ifade kabiliyeti bu sahada Arapça'dan daha müsaittir, daha geniştir. Çünkü hem geniş za­man vardır, hem şimdiki zaman vardır. Burada Re­sulullah hakkındaki bu ayeti geniş zaman sigasıyla tercüme ederseniz ondan çıkmış her türlü kelamın vahiy mahsulü olduğunu söylemeniz icab eder ki bu­nun vakıa ile hiçbir alakası yoktur. Bunu bu şe­kilde anlayan alimler vardır, allameler vardır. Mesela 5. Asrın Endülüslü büyük alimi İbn Hazm -ki zahiri mezhebinin imamlarındandır- bu ayeti bu şekilde anladığı içindir ki Resulullah'ın ağzından, dudaklarından çıkmış her kelimeyi vahiy addeder. Mesela; Resulullah buyurmuştur ki hanımlarının içerisinde Hz. Aişe en sevdiğidir, böyle buyurmuş. Bu vahiydir çünkü diyor.

 

İKTİBAS: Yani olsa ne yapalım, bizi nasıl bağ­lar. Ayşe en güzeli mi diyeceğiz.

 

M. HATİBOĞLU: Öyle diyeceksiniz, en kıymetli o diyeceksiniz, Cenab-ı Hak'kın takdiri bu diyecek­siniz, vahiy olunca, Cenab-ı Hak'kın tasvibini, tasdi­kini almış bir şeydir. Halbuki ayette böyle bir kasıt söz konusu değildir. Yani ayet Resulullah'ın her söylediğinin vahiy menşeli olduğunu belirtmiyor. Belirttiği husus nedir Türkçe'de eğer o ayet için iki zaman sigası ile tercüme ederseniz mesele tevazu eder. Yani Kur'an-ı Kerim'i, Cenab-ı Hak size o ayet­leri naklediyor iken kendiliğinden konuşmuyor, bu ayetleri size naklediyor iken ağzından çıkan şeyler kendi sözü değildir. Cenab-ı Hakk'ın vahyidir. Yani şimdiki zaman sigasıyla o bu anda kendisinden ko­nuşmuyor, konuştukları, naklettikleri vahiy, Allah'tan aldığı vahiylerdir, diyeceksin. Kur'an-ı Kerim kastedilmiş orada (gündemde olan konuda) ayetleri naklediyor iken senin söylediğin diyorlar müşrik­ler kendiliğinden uydurduğun laflar, bunu Allah söylememiş diyorlar. (Bizim konuştuğumuz dil­den konuşuyor, bunu Allah vahyediyor diyorsun. Bu kadar da mı bizden farksız peygamber olur anlamına, o manada ayet onun üzerine geliyor. Tabi ki o nefsinden uydurup da bunları vahiy diyemez derse onu tehdit ediyor Allah.) Böyle olunca ger­çekten de eğer prensip olarak Peygamber Efendi­miz'in mevkiini tesbit etmek istiyorsak ve bu gayeyi de ancak kitabın ışığında -Kur'an-ı Kerim'in ışığın­da- yapmamız zaruri ise o zaman önümüzde yapma­mız gereken esas mesele ne oluyor? Bu ayetleri bir defa tedvir etmek gerekir. Bu açıdan ortaya çıkar­mak, mukayeseden, muhasebeden geçirip ortaya koymanız zaruridir. Çünkü siz bugün bir şey söyle­meye kalktığınız an size hemen karşılık verilecek cevap şöyle: "Bunu daha evvel alimler söylememiş mi? Sen kim oluyorsun buna karşı böyle söyleyecek?" Amma siz o alimlerin dahi meseleyi diyelim ki yanlış değerlendirdiklerini ortaya çıkarabildiğiniz an belki mesele hallolur. Bakın ben bir misal vereyim. Bir makale yazmıştım hani bu oruç mese­lesi ile ilgili olarak; uyuyan adamın orucunun bozul­ması meselesi (Şu Serahsi'nin kitabından) oradan da misaller verdim.

 

İKTİBAS: Diğer taraftan da Mehmet Bey, o illa vüs'aha yani vüs'at meselesi neler, ne gibi haller insan vüs'ati dışında hallerdir. Bu konuda hadis aramadan -hiç bakmayalım anlamına değil ama, aramadan- şu vüs'atini aşan haller nelerdir? Uyku mesela.. kadir değil, aşamaz. Efendim acıkmanın önüne geçemez­sin.. Yani vüs'at dairesinin dışındaki hal­ler -içinde gibi göründüğü halde dışındaki- bunları aklen tesbit etmek yani insan gerçeğini ele alıp o gerçekten bunları tesbit etmek ve bu suretle uyuma­yı, unutmayı bilmem daha ne varsa onları ortaya çıkarmayı illa Peygamber'e söyletmek zorunluluğu var mı? Peygamber bunların ikisini söylemiş olur da üçüncüsünü -bilmediğinden değil de- konu belki gündeme gelmediğinden söylememiş olabilir değil mi?

 

M. HATİBOĞLU: Bu noktada çeşitli görüşler var. Bazı alimler diyorlar ki mühim olan Kur'an'ın ve sünnetin getirdiği prensiptir. O prensiplere sahip olan kimse, birçok sahalarda o prensipleri tatbik ederek kendi karar istihsal eder. Ama bazı haller var ki eğer şahsın veya bizzat şahıs olarak Resulullah bir şey söylememişse o sahada senin bir şey söyleme­ye hakkın yoktur, diyorlar.

 

İKTİBAS: O zaman bunun, bu tavrın Resulullah'ın sözlerine verdiği değerden kaynaklandığını görü­yoruz, değil mi? Vahiy hakkında sahabeler diyor ya O bir şey söylediği zaman "Ya Resulallah bu ilerisine ve de gerisine gidemeyeceğimiz size vahyedilmiş bir ­şey mi yoksa kendi içtihadınız, kendi harb, hile ve stratejiniz mi, kendi görüşünüz mü?" Burada sahabe­lerden birçok rivayetin bize bu şekilde intikal etti­ğini görüyoruz. Bununla şu vurgulanmış olmuyor mu? Demek ki vahyin dışında Peygamber'in kendi sözleri vardır. Vahiy de nedir? Zaptedilmesi kendi­sine emredilmiş şeylerdir. O da Kitab'ı oluşturuyor. O zaman Peygamberden bir şey sadır olmamışsa -herhangi bir konuda- ama ayetten çıkarılabilirse, efendim Peygamber çıkaramamış mı? O gün gerek­memiş, çıkarmamış, elbette O'nun İslam'ı anlayışı yüksek olacaktır. Ondan daha dindar olmaya kim­senin ihtiyacı da yok, kimseden talep de edilmiyor. Yani bu en dipteki anlayış, onu doğru bir baza oturtabilsek, ona göre şunun ya da bunun davranışlarına eğri ya da doğru demek daha kolayla­şacak.

 

M. HATİBOĞLU: Şimdi, esas müşkilat şundan doğuyor. Yani Resulullah'tan iki kaynaklı haber bize ulaşıyor. 1-Cenab-ı Hak'tan bizzat aldığı vahiy­ler, bir de kendi kültürüyle -o vahyin icabı olarak kendi kültürüyle- konuştuğu hususlar var. Bu ikisinin arasını ayırabilmek, kat'i olarak ayırabilmek bu sahada mümkün olmuyor. Hani demiştiniz ki ba­zı hususlarda Resulullah'a soruyorlar "Vahyin neti­cesi mi bu hükmü verdiniz, yoksa, siz mi?" Halbuki bunlar sayılı şeylerdir sayılı hadiselerdir. Resulullah senelerce İslamların arasında yaşamış, gayrimüslimlerin arasında yaşamış bir zat. Her gün sabahtan ak­şama saatlerce konuştuğu vaki. Bu konuşmasının "ne tarafı ilahidir, ne tarafı şahsidir?" meselesini ayırmak bizim için mümkün değildir.

 

Kur'an-ı Kerim olarak bize naklettiği hususlar arasında hiç ihtilaf yok. Ama onun dışında bir Kur'­an-ı Kerim'in tefsiri, izahı sadedindeki konuşmalar var. Mana bakımından ilahi (Kaynağı Kur'an'a da­yandığı için ilahi. Yoksa vahiy manasında, ilham manasında değil) vahyi gayri metluv olan hususlar var bunun tayinini yapabilmek pek mümkün değil. Yani ikili bir ayrım var. Resulullah'ın metin olarak getirdiği hususlar Kur'an'dır. Bunun dışında bir vah­yi gayrimetluv diyor yani tilavet edilmeyen -metni sabit olmayan vahiy?- Bu tesbiti yapanların kaynağı nedir? Delili nedir? O delil de Resulallah'a Cenab-ı Hak tarafından verilmiş olan salahiyet içinde bulu­nuyor. Peygamberimiz'e Kur'an-ı Kerim'in verdiği salahiyet içerisinde mesela ganimet taksimini istedi­ğin gibi münasip gördüğün şekilde yap veya ister bunlar hakkında hüküm ver ister verme gibi Peygam­ber'e bırakılmış hususlar var. İslamiyet'i yayma hu­susunda Peygamberimiz'in giriştiği sayısız teşebbüs­ler var. Diyelim ki İslam'a davet hususunda mek­tuplar yazmış. Bu mektup yazma fiilini Cenab-ı Hakk'ın emri ile mi yaptı kendi takdiri ile mi? Ne çıkıyor size göre. Emriyle yaptı diyebilmek için hüc­cet gerekmiyor mu? Cenab-ı Hak bilmem Mukavkıs'a şu mealde bir mektubu yaz diye bir emir söz konusu değildir. Cenab'ı Hak bilmem Resulullah İslam'ın tebliği emrini almıştır. (Tabii bu doğru, Kur'an'da delili var elimizde "Tebliğ et" diyor.) Ama onun nasıl yapılacağı tamamiyle Peygamber'in takdirine bırakılıyor. (En güzel şekli ile onun da öl­çüleri veriliyor) Tabiatiyle o güzel şeyin takdiri Pey­gamberimiz'e bırakılmıştır. Ama o takdirde yüzde yüz isabet imkanı olmuş mudur, olmamış mıdır? İsabet edilmedik tarafı da olabiliyor, isabet edilmiş tarafları da, yüzde doksandokuzu isabetli diyebili­riz, mesela. Böyle bir hususta Peygamber'i diyelim ki pek isabetli görülememiş bir hadisesinde değer­lendirme nasıl olacak, bu gayrimetluv muydu değil miydi, bu hareketi, bu emir... Siz eğer vahiy mahsu­lünde hata yaptı derseniz bunu o gayrimetluv telak­kisi ile bağdaştırmak mümkün değildir.

 

İKTİBAS: Tamam da yani o gayrimetluv'un delili nedir?

 

M. HATİBOĞLU: O delil ulema tarafından mut­lak manada kat'i olarak tesbit edilebilmiş değildir as­la.

 

İKTİBAS: Neden o zaman biz onu var sayarak ondan sonra kendimizi sıkıştırıyoruz?

 

M. HATİBOĞLU: Esas işte buradan kaynaklanı­yor. (Niye?)

 

İKTİBAS: Efendim, La Hükme illâ lillah ayeti çerçevesinde recm hadisi veyahut recm haberi veya­hut namazın bütün olarak öğretilmiş olması -şekil olarak- yahut dalak ve ciğer müstesna hadisi.. Yani hüküm bildiren hadislerin varlığı, bu tür hadislerin yüzlercesinin olduğunu okuyoruz. İslam kitapların­da teşhir ediliyor.

 

M. HATİBOĞLU: Bir defa İslam deyince neyi al­mak lazım neden ibarettir İslam, neyi kaynak ola­rak gösteriyoruz. Bir Kur'an-ı Kerim diyoruz, ondan sonra da Peygamber'in bu Kur'an'ı bize öğretiş şek­li. Gerçekte Peygamber'in sünnetinin dışında bu­günkü İslamiyeti anlamak mümkün değildir. Sadece Kur'an-ı Kerim bugünkü İslam olarak gördüğümüz hususu bize öğretmeye yeterli değildir. Çünkü bi­zim görüşümüze, kanaatimize göre İslam'ın getirdiği bir ibadet, mesela namaz ibadeti bugünkü kıldığımız namazı Kur'an-ı Kerim'in tarifi ile kılabilmek müm­kün değildir. Neden? Çünkü Kur'an-ı Kerim'de na­mazın tam bir tafsilatı yoktur. Kur'an-ı Kerim mese­la ayakta durmaktan, rükudan bahseder fakat bu şeylerden aralarda veyahut okunması gereken husus­ların neler olacağına dair hiçbir şey söylememiştir. Bugün namazı nasıl kılıyoruz? Allah-u Ekber ondan sonra dua okuyoruz, fatihayı okuyoruz, zammı sure, rüku ediyoruz, rüku'dan sonra sücud. Rükuların adedi bile yok Kur'an'da. Şimdi bunları bize kim öğretmiş? Bunları bize Resulullah öğretmiş. Nasıl namaz kılınacağını. Burada bir mesele çıkıyor. Re­sulullah Kur'an-ı Kerim'in dışında getirdiği bu bil­gileri, nerden aldılar? (Kur'an'da yok, başka vahiy de yok Kur'an'ın dışında, mesela. O zaman nerden aldı?) Şimdi o zaman işin içine Cenab-ı Peygam­ber'in Cenab-ı Hak'la olan irtibatı meselesi geliyor. Biz bunları nereye bağlıyoruz? Mesela namaz iba­detini kimden öğrendi diyoruz? Cebrail Aleyhisselâm'dan. Cebrail Aleyhisselâm kılmış, -kitaplarımız­da, hadis kitaplarımızda öyle- Peygamber de ondan öğrenmiş.

 

İKTİBAS: Bu hadisten namazın şeklinin, rekatı­nın mütevatir olduğuna dair hadisler mütevatir de bunu kendisine Cibril'in öğrettiği ile ilgili haberle­rin»

 

M. HATİBOĞLU: Şey bakımından, yani isnad veyahut hadis tekniği bakımından bu hadislere bir itiraz söz konusu değil şimdilik. Yani kitaplarımızda Buhari'de de var hemen hemen bütün hadis kitapları­mızda var. Bunun keyfiyetini yani Cebrail nasıl gelmiş, nasıl öğretmiş bunları soracak durumda de­ğiliz şimdi. O gelen tafsilat arasında mesela Cebrail'­in insan kılığına girerek geldiği gibi. Nasıl olduğu şekli bizim için müphem. Ama öğrenmiş. Şimdi bunun tarihi kaynakları nedir? sualine.. Acaba bu gerçekten Resulullah'ın kendi buluşu mu bu? denebi­lir. Mesela soranlar var. Avrupa'da müsteşrikler bu yolda bir izah ileri sürebiliyorlar. Mesela abdest al­mak değil mi? Abdest almanın erkanı Kur'an'ı Kerim'de tafsilat var mı? (Yok) Fakat bunun tafsila­tını kimden öğrendi? Bize göre Cebrail'den öğrendi. Ama bazı kaynakta bunun eskiden gelme Hazreti İbrahim'den beri gelmiş olan tatbikatın tashih edil­miş -düzeltilmiş - bir şekli.

                                                                                     DEVAMI >>>